स्थितप्रज्ञः

 

स्थितप्रज्ञः इति भगवद्गीतायां वर्णितः एकः महत्त्वपूर्णः आदर्शः अस्ति। अयं व्यक्तिः स्थितप्रज्ञः इति तु तस्य मनः सर्वदा स्थिरं, अचलं च भवति। स्थितप्रज्ञस्य लक्षणानि अर्जुनाय श्रीकृष्णः प्रतिपादयति, यदा अर्जुनः युद्धक्षेत्रे आत्मज्ञानं, कर्मयोगं च सम्यक् प्रकारेण ज्ञातुं इच्छति। स्थितप्रज्ञः तु तस्य जीवनस्य सर्वेषु परिस्थितिषु समत्वं धारयति। सुखदुःखयोः, लाभालाभयोः, जयापजययोः च तस्य मनः समं भवति। न तु तं किञ्चित् विषयः संक्षोभयति, न च तं किञ्चित् विषयः आकर्षयति।

स्थितप्रज्ञस्य प्रथमं लक्षणं तु आत्मन्येव स्थितं चित्तं भवति। सः स्वात्मनि स्थितः, आत्मज्ञानस्य प्रकाशेन प्रकाशितः च भवति। बाह्यविषयेषु तस्य आकर्षणं वा रागद्वेषौ न भवतः। कर्मणां फलसङ्गं विहाय, सः निष्कामकर्मयोगं आचरति। फलप्राप्तिरूपेण तस्य अभिलाषा नास्ति, केवलं कर्तव्यं कर्तव्यमिति दृष्ट्या कर्म करोति।

स्थितप्रज्ञस्य द्वितीयं लक्षणं तु इन्द्रियजयः। तस्य इन्द्रियाणि विषयेभ्यः निवर्तन्ते। यदा इन्द्रियाणां विषयेषु प्रवृत्तिः भवति, तदा मनसः चञ्चलता जायते। किन्तु स्थितप्रज्ञः इन्द्रियाणि संयम्य, आत्मन्येव स्थिरः भवति। तस्य मनः न इन्द्रियेषु प्रवृत्तं भवति, अपितु तस्य आत्मनः स्थैर्यं चित्तस्य प्रसन्नतां च धारयति।

स्थितप्रज्ञस्य तृतीयं लक्षणं समत्वबुद्धिः। सः दुःखेषु अनुद्विग्नः, सुखेषु विगतस्पृहः च भवति। न तु सः दुःखेषु शोकं करोति, न च सुखेषु प्रमोदं। दुःखसुखयोः समं मनः धारयति। अयं समत्वबुद्धिः स्थितप्रज्ञस्य मूलस्वरूपम् अस्ति। 

अन्ते, स्थितप्रज्ञः तु न केवलं ज्ञानस्य साधकः भवति, अपितु कर्मयोगस्य आदर्शः अपि भवति। यः स्थितप्रज्ञः भवति, सः जीवनस्य सर्वेषु क्षेत्रेषु कर्तव्यम् अचरन् अपि, न तु फलसङ्गं करोति। तस्य लक्ष्यं तु केवलं आत्मज्ञानं, आत्मस्थैर्यं च भवति। तस्य जीवनं तु शान्तिपूर्णं, स्थिरं, आनन्दमयम् च भवति। भगवद्गीतायां स्थितप्रज्ञस्य जीवनदर्शनं तु सम्पूर्णस्य जीवनस्य मार्गदर्शनं प्रददाति।